Sanktuarium Najświętszego Imienia Jezus
Łódź
Koncepcja budowy drugiego kościoła ewangelickiego w Łodzi narodziła w się latach 50-tych XIX wieku. Już w tym czasie łódzka parafia ewangelicko-augsburska była najliczniejsza w Królestwie Polskim – liczyła 12 tysięcy osób. Tymczasem zlokalizowany przy Rynku Nowego Miasta, jedyny w mieście luterański kościół św. Trójcy mógł pomieścić nie więcej niż 1,5 tysiąca wiernych.
Inicjatorem nowego przedsięwzięcia był pastor Gustaw Manitius. Pierwszy Komitet Budowy, upoważniony do działania w imieniu wspólnoty, powołano w 1859 roku. W składającej się z 20 osób grupie znaleźli się najzamożniejsi wówczas ewangelicy – Karl Scheibler, Ludwik Geyer, Friedrich Karl Moes, Karl Gehlig i Karl Trenkler. Na wniosek Komitetu, władze Łodzi wyznaczyły pod budowę plac zlokalizowany przy ulicy Dzikiej (obecna Sienkiewicza), pomiędzy ulicami Główną i Nawrot. W 1864 roku powstał plan sytuacyjny. Jednak kryzys gospodarczy lat 60-tych XIX wieku oraz niespokojna sytuacja polityczna wywołana wybuchem Powstania Styczniowego zmusiły ewangelików do odłożenia realizacji planów.
Do sprawy powrócono ponad dziesięć lat później. 17 lutego 1876 roku wybrano kolejny Komitet Budowy; jego prezesem został znów Karl Scheibler, zaś wiceprezesem Ludwik Grohman. Scheibler, największy łódzki przemysłowiec, zadeklarował, że przekaże na budowę 50 tysięcy rubli. Projekt architektoniczny kościoła przedstawił wkrótce, pochodzący z Kolonii Ludwik Schreiber, w owym czasie pracujący dla Scheiblera architekt. Koncepcja zakładała wzniesienie budowli o cechach neogotyckich. Istotną inspiracją był tzw styl Rohbau, charakteryzujący się łączeniem nieotynkowanych ceglanych elewacji z ocementowanymi detalami.
Szybka budowa
W maju 1878 roku władze carskie udzieliły zgody na budowę. Projekt wspomnianego Schreibera powstał w grudniu 1879 roku. Ponieważ prawdopodobnie na początku następnego roku Niemiec bezpowrotnie opuścił Łódź, nadzór nad budową powierzono architektowi miejskiemu Hilaremu Majewskiemu. Wiele decyzji dotyczących wykończenia budowli, w szczególności jej wnętrza było właśnie jego autorstwa. Również nazwisko Majewskiego widnieje na projekcie i opisie technicznym kościoła. Wkrótce władze kościelne i administracyjne zatwierdziły ostateczny projekt świątyni. 1 lipca 1880 roku poświęcono kamień węgielny.
Prace budowlane prowadziła firma budowlana Roberta Nestlera. Zgromadzone środki finansowe pozwalały na szybką budowę; kościół w stanie surowym był gotowy już pod koniec 1883 roku. Prace wykończeniowe wraz z symboliczną instalacją krzyża na szczycie wieży zakończono latem 1884 roku. Uroczystość poświęcenia odbyła się 8 października 1884 roku. Na wydarzeniu obecny był gubernator piotrkowski Nikołaj Zinowjew, członkowie Kolegium Kościelnego, Komitetu Budowy oraz przedstawiciele Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego. Aktu poświęcenia dokonał superintendent płocki Ignatius Karl Wihlem Boerner. Uroczystość zaczęła się w kościele św. Trójcy na rynku Nowego Miasta, skąd ruszył wielotysięczny pochód, najpierw ulicą Piotrkowską, a następnie nowoutworzoną Ewangelicką (współcześnie Roosevelta), do nowej świątyni. Wytyczenie nowej ulicy miało na celu wyeksponowanie kościoła, tak by był widoczny od strony reprezentacyjnej Piotrkowskiej.
Liturgię odprawił pastor Bertold Rondthaler, a wspomniany superintendent Boerner wygłosił okolicznościowe kazanie i podpisał akt konsekracji. Przemówienia mieli również pastorzy Ludwik Behrens z Nowego Dworu i Jan Buse z Lipna, zaś sprawozdanie Komitetu Budowy zdał Ludwik Grohman. Ostateczny koszt budowy kościoła pochłonął 142 tysiące rubli.
Architektura i wystrój wnętrz
Kościół św. Jana Ewangelisty na starej fotografii (i grafice)
Kościół został wzniesiony w stylu neoromańskim, czerpiąc z form architektury francuskiej, włoskiej, a przede wszystkim niemieckiej. Szczególnie podobieństwo łączy go z berlińskimi kościołami wznoszonych w latach 50-tych i 60-tych XIX wieku: św. Tomasza, św. Michała oraz Kościołem Syjonu (Zionskirche). Świątyni nadano formę trójnawowej bazyliki z transeptem. Jej długość wynosi blisko 55 metrów. Szczególną uwagę zwraca usytuowana od zachodniej strony okazała fasada, z umieszczoną w centrum strzelistą, wysoką na 75 metrów wieżą z arkadową galerią i umieszczonymi na narożach dwiema ażurowymi wieżyczkami. Wschodnią ścianę zamyka wieloboczne prezbiterium z dwoma ośmiobocznymi aneksami.
Elewacja wykonana jest z nieotynkowanej cegły, będąc w kontraście do otynkowanych detali. Mocnym elementem jest również jasny, profilowany fryz obiegający bryłę kościoła na wysokości podstawy wieży. Pod nim znajdują się galeryjki z arkadami wspartymi na kolumienkach. W partii przyziemnej uwagę zwracają główne drzwi umieszczone w centralnej części fasady. Otwór drzwiowy zamknięty jest półkolistym łukiem, nad którym wznosi się trójkątny szczyt. Ponad nim znajduje się półokrągłe wielokwaterowe okno z witrażem. W centralnej części wieży umieszczono zegar na kwadratowym, otynkowanym polu.
Elewacje boczne podzielone są na dwie kondygnacje; okna umieszczono w dwóch rzędach. W elewacjach szczytowych transeptu znajdziemy ozdobny fryz i galeryjki z arkadami (podobnie jak w elewacji frontowej) oraz wielkie okna podzielone manswerkami. Nad prezbiterium górują dwie wieżyczki o bryle analogicznej do wież z elewacji frontowej. Wieloboczne aneksy ozdobione są półkolistymi oknami i nakryte spiczastymi dachami.
Projekt architektoniczny kościoła nie został zrealizowany w pełni z wolą projektanta. Zgodnie z założeniami Ludwika Schreibera, u podstawy ośmiobocznej części wieży miały znajdować się dodatkowe, cztery niewielkie wieżyczki. Pomysł ich budowy wrócił w latach 90-tych XX wieku, w czasie szeroko zakrojonego remontu budowli, jednak ostatecznie wieże nie doczekały się realizacji.
Wnętrze ma charakter eklektyczny. Szczególną uwagę zwracają zabytkowe polichromie, ołtarz, konfesjonały, balustrady i bogato rzeźbione ambony. W nawach bocznych i ramionach transeptu umieszczono niskie empory. Filary wspierające płaskie sklepienie zaakcentowano pilastrami oraz ćwierć- i półkolumnami. Zwieńczenia kolumn zostały ozdobione motywami roślinnymi. Wyposażenie kościoła uzupełniano wiele lat po zakończeniu budowy. Na chórze zainstalowane są organy z lat 20-tych XX wieku, wykonane przez firmę Biernackiego z Włocławka. Wyposażenie kościoła, z znaczącej części zostało zakupione dzięki ofiarom najbogatszych i średniozamożnych rodzin ewangelickich. Byli wśród nich Edward i Matylda Herbstowie (dzięki ich ofierze w wysokości 30 tys rubli, zakupiono organy, wielki żyrandol i inne drobne przedmioty oraz wybudowano plebanię), Ludwik Meyer (ołtarz, kazalnica), Otton J. Schultz (dzwony), Ludwik Grohman (ławki na chórze), katolik J. Heinzl (ławki), M. Schönherr (zegar na wieży), rodziny Mönke (chrzcielnica), rodziny Anstadtów i Kretschmerów (dwa duże żyrandole) oraz Geyerów (granitowe schody). Geyerowie podarowali też dwa witraże, a po jednym – Juliusz Meyerhoff, Juliusz Rathe, Juliusz Abel, Otto Gehlig i Jan Bayer. Juliusz Kunitzer ufundował obraz ołtarzowy (dzieło Jana Styki, współcześnie umieszczone na jednej z empor), August Gehlig srebrny krucyfiks i srebrne lichtarze, zaś Teodor Steigert naczynia do komunii dla chorych.
Wielką wartość prezentują witraże wypełniające okna świątyni. Są wśród nich dzieła przedstawiające sceny biblijne oraz motywy roślinno-geometryczne. Ich fundatorami były przede wszystkim rodziny łódzkich fabrykantów: Geyerów, Kindermannów, Schweikertów, Baierów czy Gehligów. Większość witraży wykonano w warsztacie Richarda Schleina w saksońskim Zittau; nieliczne w warszawskim warsztacie św. Łukasza.
W kuli pod krzyżem wieńczącym centralną wieżę umieszczono list datowany na 20 września 1883 roku, z krótką historią obiektu i nazwiskami twórców kościoła. Wyciągnięty już w 1908 roku, głosił: Tak, jak my świadomi wielu trudności, podjęliśmy trud budowy tego Domu Bożego, tak niech nasi następcy otaczają go gorliwą troską i w dziele swym nie upadają na duchu.
Oprócz budynku kościoła, równolegle wzniesiono też trzy sąsiadujące z nim obiekty. W pierwszym mieszkał proboszcz protestancki z rodziną, w drugim – wikarzy z rodzinami, a trzeci przeznaczony był na cele duszpasterskie. Dom pastora pełni dziś rolę plebanii, dom wikarych przekształcono na budynek klasztorny, zaś ostatni budynek, nazwany kaplicą św. Krzysztofa, wykorzystywany jest wciąż do celów duszpasterskich.
W XX wieku
Pierwszej renowacji kościoła dokonano już w 1908 roku, po zaledwie 25 latach użytkowania. Okazało się, że budowlę wzniesiono z materiałów niskiej jakości. Wymieniono konstrukcję i pokrycie hełmów wszystkich trzech wież, upraszczając przy tym ich formę. Wewnątrz świątyni założono instalację grzewczą. Na początku lat 40-tych XX wieku ocementowano również część elewacji głównej wieży, chcąc uchronić zniszczoną cegłę przed dalszą degradacją.
Po II wojnie światowej władze przekazały opustoszały kościół ojcom jezuitom. Już 4 lutego 1945 roku ojciec superior Franciszek Przybylski dokonał poświęcenia świątyni, nadając jej wezwanie Najświętszego Serca Jezusa. Próby jej odzyskania przez nielicznych pozostałych w mieście polskich ewangelików nie miały szans powodzenia; kościół był traktowany jako mienie poniemieckie (formalnie pozostał własnością Konsystorza ewangelicko-augsburskiego w Warszawie). Stojący przy kościele budynek parafialny przejęły siostry Służebniczki organizując w nim szkołę i przedszkole. Jezuici podjęli szeroko zakrojoną działalność duszpasterską, otworzyli przykościelne przedszkole dla 200 dzieci, prowadzili kurs gospodarstwa domowego, gimnazjum oraz utworzyli świeckie stowarzyszenia, zyskując duże poparcie społeczne. W okresie PRL kościół stał się jednym z symboli walki o wolną i niepodległą Polskę; szczególną rangę zyskał jako kościół akademicki. W pierwszych latach powojennych ojciec Tomasz Rostworowski gromadził na mszach tysiące studentów. W kolejnych latach jego dzieło kontynuowali m.in. o. Zbigniew Frączkowski, o. Hubert Czuma i o. Stefan Miecznikowski. Ten ostatni zasłynął patriotycznymi kazaniami wygłaszanymi w czasie stanu wojennego. Wyjątkowego znaczenia nabrały odprawiane w niedziele i 13 dnia każdego miesiąca Msze św. za Ojczyznę. Na cośrodowe spotkania i odczyty zapraszano wybitnych ludzi ze świata polityki, kultury i nauki.
Transparent „Solidarności” nad wejściem do kościoła (1988). Źródło: Fotopolska
Po przemianie ustrojowej kościół ojców jezuitów zachował rangę ważnego ośrodka akademickiego. W 2020 roku podniesiony został do godności sanktuarium. Wcześniej, w 1989 roku świątynię odkupiono od ewangelików. Równocześnie zaczęto myśleć o renowacji budowli, od lat 40-tych nie poddawanej żadnym remontom (w 1971 roku wpisano ją do rejestru zabytków). W 1997 roku powołano społeczną Radę Renowacji Kościoła pod przewodnictwem inżyniera Kazimierza Boberka. Efektem renowacji, oprócz wymiany uszkodzonych elementów, było przywrócenie pierwotnego wyglądu kościoła, zniekształconego w wyniku przeróbek z początku XX wieku (przede wszystkim wież). Renowacja bocznych elewacji trwa po dziś dzień. [2022]
Badziak, K. Chylak, M. Łapa, Łódź wielowyznaniowa. Dzieje wspólnot religijnych do 1914 roku, Łódź 2014
Krzysztof Stefański, Kościół Ojców Jezuitów p.w. Najświętszego Serca Jezusa w Łodzi. Dzieje i współczesność, Łódź 1999
Krzysztof Stefański, Architektura sakralna w Łodzi w latach 1860–1914 [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, tom XXXIII, zeszyt 2, Warszawa 1988
Krzysztof Stefański, Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1821–1914, Łódź 1995
Marek Budziarek, Świątynie Łodzi, Łódź 2005
Anna Gronczewska, Kościoły w Łodzi: jezuici z Sienkiewicza (dostęp: 22 września 2022)
Ewelina Ślązak, Władze państwowe wobec przejmowania kościołów ewangelicko-augsburskich na terenie Łodzi w latach 1945–1956 (dostęp: 22 września 2022)
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.