Kościół parafii ewangelicko-augsburskiej św. Piotra i Pawła w Pabianicach
Pabianice
Starania i przygotowania do budowy kościoła trwały bardzo długo. Na domiar złego, świątynię wystawiono źle, wymagała ciągłych poprawek i remontów. Znany dziś kształt zawdzięcza przebudowie z lat 70-tych XIX wieku; a jej bryła należy do najbardziej oryginalnych w regionie.
Pierwsze zabiegi o budowę kościoła w Pabianicach poczyniono w 1804 roku. Ewangelicy zamieszkujący miasto i okoliczne kolonie wystąpili wówczas z prośbą do władz pruskich o założenie parafii i zbudowanie świątyni. Rząd obiecał wesprzeć inicjatywę ale prace przerwała wojna z napoleońską Francją.
Starania wznowiono w 1816 roku. Pojawiły się wówczas propozycje, aby świątynię wznieść w którejś z okolicznych kolonii: Łaznowie, Starowej Górze lub Nowosolnej (liczniej zamieszkiwanych przez ewangelików). Jednak wizytacja w 1821 roku komisji z Kalisza zakończyła się decyzją o postawieniu kościoła w Pabianicach. Zapewne duże znaczenie miał fakt, iż 2 lata wcześniej zawiązano w mieście gminę ewangelicką i sprowadzono pastora – Friedricha Samuela Jäkela. Pierwsze nabożeństwa odbywały się w starym browarze przy ulicy Piotrkowskiej (dzisiejsza Warszawska) oraz w kaplicy na „Zamku” – dawnej siedzibie Kapituły Krakowskiej.
Autorem wykonanego w 1819 roku projektu architektonicznego świątyni był budowniczy obwodu piotrkowskiego, Jan Dawid Nikol. Według jego zamysłu, miała to być drewniana budowla o oryginalnej formie dziesięcioboku, ze stożkowatym dachem zwieńczonym smukłą wieżyczką. Budynek miał stanąć w starej części miasta, przy ulicy Zamkowej. Plan uzyskał akceptację władz w Warszawie jednak nie rozpoczęto prac z uwagi na konflikt wśród parafian i rezygnację pastora Jäkela z funkcji. Problemem były też finanse. Koszty budowy wykraczały poza możliwości finansowe gminy. W niektórych wsiach należących do parafii odmówiono udziału w kosztach (szczególnie w Starowej Górze i Bukowcu), swój sprzeciw argumentując posiadaniem własnego domu modlitwy.
Nowy projekt
Projekt architektoniczny wykonany przez Franciszka Reinsteina. Żródło: Krzyszof Woźniak, Protestanci Pabianiccy (do 1914 r.). Szkic do portretu [w:] Pabianiciana 3, Pabianice 1995
W międzyczasie odrzucono projekt Jana Nikola. Zgodnie z sugestią Inspektora Miast Fabrycznych Antoniego Glotza, zdecydowano że budynek będzie murowany i stanie przy Nowym Rynku, w centrum nowopowstałej osady fabrycznej. Nowy projekt sporządził budowniczy województwa kaliskiego Franciszek Reinstein. Według jego koncepcji kościół miał formę rotundy przykrytej stożkowym dachem. Prosty fronton ozdabiało półkoliste okno, a wieńczył skromny, schodkowy szczyt. Bryłę uzupełniały niewielkie aneksy kruchty i zakrystii. W 1827 roku uzupełnień w projekcie dokonał Jan Zille, główny budowniczy w obwodzie sieradzkim. Mając na względzie powiększającą się liczbę wiernych, powiększył średnicę korpusu kościoła. Umowę na budowę gmachu sporządzono z Mateuszem Dobieckim, a roboty ciesielskie powierzono Danielowi Richterowi. Świątynia miała pomieścić około 500 osób.
Budowniczy pracowali w trudnych warunkach; aby zapobiec zapadaniu się fundamentów w bagnistym gruncie, zaczęto od wbicia w ziemię dębowych bali. Wiosną 1828 roku, po położeniu więźby dachowej, na murach budowli pojawiły się rysy. Kościół groził zawaleniem. Koniecznym stało się rozebranie dachu i ścian odchylających się od pionu, a do prowadzenia dalszych prac ściągnięto z Kalisza nowego murarza i cieślę.
Budowę ukończono jesienią 1830 roku. Całkowity koszt wyniósł ponad 19 tys złp., a czego połowę pokrył rząd Królestwa Polskiego. Obok kościoła wystawiono też drewnianą dzwonnicę. 25 listopada 1832 roku superintendent August Modl dokonał uroczystego poświęcenia świątyni. Kronika parafialna mówi, iż kościół nie miał „pięknego wyglądu zewnętrznego”, jednak to nie uroda była jego największym problemem. Zaledwie kilka lat po oddaniu do użytku, dach i okna zaczęły przeciekać, mury pękać, a podmokły teren spowodował nadwątlenie fundamentów. Niezbędne prace remontowe przeprowadzono w latach 1836–37. Remont pochłonął blisko 4 tysiące złp., jednak jego najważniejszym efektem było skuteczne odwodnienie terenu i wzmocnienie ścian budynku.
Jeden z najważniejszych elementów kościelnego wyposażenia – organy – zostały zbudowane przez mieszkającego w Pabianicach Bernharda Wohlfarta. Od lat 40-tych XIX wieku dużą ofiarnością zaczęli wykazywać się miejscowi przedsiębiorcy. W 1841 roku Gottfried Hernig ufundował obraz do ołtarza „Wieczerza Pańska”. Jeden z trzech dzwonów ufundował w 1844 roku Gottlieb Krusche z rodziną. W kolejnych latach Krusche’owie podarowali też ozdobny żyrandol, dwa srebrne lichtarze, srebrno-platynowe świeczniki, marmurową chrzcielnicę i osiem instrumentów dętych. Ofiarnością wykazywało się również małżeństwo Rachela i August Kühn. W 1852 roku gruntownie pomalowano i pozłocono kościelne wnętrza.
Kościół na miarę ambicji
W latach 70-tych parafia pabianicka stała się jedną z najliczniejszych w kraju. Skromny do tej pory budynek kościelny przestał odpowiadać liczebności i ambicjom parafian. Wkrótce zapadła decyzję o przebudowie, a zamiar zrealizowano między czerwcem 1875 a wrześniem 1876 roku. Koszty sięgnęły ponad 8,5 tys. rubli, a projekt sporządził architekt Zbigniew Markiewicz. Kościół zyskał wówczas znany do dziś wygląd – elewacji nadano neorenesansowy kostium, budynek podwyższono o jedno piętro a od frontu dobudowano wieżę na której ustawiono figury Piotra i Pawła (dłuta Andrzeja Prószyńskego). Dach rotundy zwieńczono typową dla renesansowych budowli latarnią (sześciokątną wieżyczką w oknami). Aż do tysiąca wzrosła liczba miejsc siedzących w świątyni. Ponieważ zbudowana nad frontonem wieża mieściła w sobie również dzwony, starą drewnianą dzwonnicę przeniesiono na cmentarz. Przebudowie uległy też organy.
Następne lata przynosiły kolejne zmiany. Znany artysta Wojciech Gerson podarował kościołowi obraz ołtarzowy „Jezus w Ogrodzie Getsemane”. Jeden z największych pabianickich przemysłowców Rudolf Kindler ufundował dwa kunsztowne witraże wykonane w firmie Türka w saksońskim Zittau. Niestety, umieszczone po obu stronach ołtarza dzieła nie zachowały się do dzisiejszych czasów. W 1882 roku Oskar Kindler sfinansował murowane ogrodzenie przed kościołem z ręcznie kutymi furtami. W 1896 w firmie „Bracia Walter” z Gurau zakupiono nowe organy o wartości 3 tysięcy rubli.
Kolejnej renowacji kościół doczekał się w 1926 roku, z okazji 100 lecia istnienia parafii. Odnowiono zarówno wnętrza, jak i fasadę; darowizny składali najzamożniejsi przedsiębiorcy oraz stowarzyszenia ewangelickie. W czasie II wojny światowej kościół nie uległ zniszczeniom, zarekwirowano jedynie dzwony. Po 1945 roku budynek został splądrowany i okradziony z całego wyposażenia, a przez kilka następnych lat pozostawał nieużytkowany. Sytuacja zaczęła się zmieniać po 1949 roku, kiedy wspólnota ewangelicka odzyskała świątynię. Porządkowanie i uzupełnianie w skradzione sprzęty trwało wiele lat. Kościół odnowiono w latach 70-tych z okazji 150-lecia istnienia parafii. Ostatni, gruntowny remont przeprowadzono w latach 2000–02, za kadencji księdza biskupa Jana Cieślara. Prace były możliwe dzięki prywatnym i państwowym darczyńcom z Polski i Niemiec. W 2007 roku odrestaurowano organy (sprowadzone dopiero w 1976 roku), a w roku następnym poddano renowacji fasadę.
Obecnie pabianicka świątynia znana jest również z licznych imprez kulturalnych i koncertów muzyki organowej. [2017]
Kazimierz Brzeziński, Andrzej Gramsz, Ulica Zamkowa w Pabianicach 1824-2004, Łódź 2004
Krzysztof Stefański, Ewangelickoaugsburskie budownictwo kościelne w okręgu łódzkim w pierwszej połowie XIX w., [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1992 z. 3
Piotr Kirsch, Strona internetowa parafii ewangelicko-augsburskiej w Pabianicach, (dostęp: 22-12-2017)
Krzysztof Woźniak, Protestanci Pabianiccy (do 1914 r.). Szkic do portretu [w:] Pabianiciana 3, Pabianice 1995
Robert Adamek, Tadeusz Nowak, 650 lat Pabianic, Łódź 2005
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.