Kościół ewangelicko-augsburski pw. Św. Trójcy
Tomaszów Mazowiecki
Pierwsze nabożeństwa ewangelickie w Tomaszowie odprawiano w budynkach manufaktur włókienniczych, a później w sali tanecznej wystawionej przez właściciela osady. Starania o budowę świątyni dla coraz liczniejszej społeczności luterańskiej podjęto w 1823 roku. Zgodę musiał wydać rząd Królestwa Polskiego. Hrabia Ostrowski podarował ewangelikom grunt pod budowę, drewno, 150 korcy wapna, 12 tysięcy sztuk cegieł oraz dachówkę. Komisja Województwa Mazowieckiego zatwierdziła projekt kościoła w kwietniu 1825, jednak według różnych źródeł, budowa zaczęła się już w 1823 roku.
Niejasnym jest dlaczego na frontowej ścianie budowli widnieje data „1824”, gdyż jeszcze wiosną 1827 roku kościół był w stanie surowym, a wykończony został dopiero w 1829 lub na początku lat 30-tych. Wyposażenie kompletowano aż do 1841 roku (zainstalowano wówczas organy). Na tak znaczne opóźnienia wpływ miała zapewne osobista niechęć prezesa komisji mazowieckiej Rajmunda Rembielińskiego do hrabiego Ostrowskiego, co utrudniało mu zdobycie rządowych pożyczek. Z kolei po powstaniu listopadowym, ewangelicy zostali pozostawieni sami sobie – Ostrowski musiał udać się na emigrację, a jego majątek został skonfiskowany.
Kościół stanął przy ówczesnym rynku św. Józefa (obecnie plac Kościuszki), w centralnej części północnej pierzei. Zbudowany został na planie prostokąta, z półkolistą absydą za prezbiterium. Mimo niewielkich rozmiarów (mógł pomieścić jedynie 400 osób), kościołowi nadano masywny, monumentalny charakter. Na szczególną uwagę zasługuje ściana frontowa. Po obu stronach wejścia znajduje się para pilastrów biegnących przez dwie kondygnacje. Ponad portalem umieszczono kwadratowe, wielokwaterowe okno. Fasadę wieńczy schodkowy szczyt w formie prostej attyki z umieszczonym w środku półkolistym oknem. Ściany boczne są czteroosiowe. Dach jest dwuspadowy, kryty malowaną cynkową blachą, z niewielką wieżą o interesującej, trapezoidalnej formie.
Kościół w Tomaszowie na pocztówce z 1899 roku. Źródło: Daniel Warzocha, Dawno temu w Tomaszowie… Tomaszów i tomaszowianie na starej fotografii i pocztówce, Tomaszów Mazowiecki 2019
Do wnętrza świątyni wchodzi się poprzez przedsionek; po obu stronach wejścia znajdują się schody prowadzące na empory ulokowane przy trzech ścianach kościoła. Z pierwotnego wyposażenia zachowało się niewiele. Najcenniejszym elementem są organy z 1873 roku, wykonane przez firmę Gebrüder Walter z Guhrau (obecnie Góra na Śląsku).
W drugiej połowie XIX wieku kościół okazał się zbyt mały dla coraz liczniejszej wspólnoty ewangelickiej z Tomaszowa. Po wybudowaniu okazałego kościoła Zbawiciela w 1902 roku, wykorzystywany był okazjonalnie, odprawiano w nim nabożeństwa tygodniowe, dla dzieci oraz organizowano niewielkie uroczystości religijne. Po II wojnie światowej liczebność tomaszowskiej parafii drastycznie spadła. W 1950 roku kościół został objęty opieką konserwatorską. W drugiej połowie lat 60-tych budynek wydzierżawiła parafia polskokatolicka (jako kościół św. Ducha). Obecnie jest nieużytkowany. W 2020 roku, dzięki staraniom administratora parafii ewangelicko-augsburskiej w Tomaszowie Mazowieckim ks. Wiesława Żydla, kościół został objęty remontem. [2021]
Krzysztof Stefański, Ewangelickoaugsburskie budownictwo kościelne w okręgu łódzkim w pierwszej połowie XIX w., [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1992, zesz. 3
Michał Proksa, Monika Zub, Ewangelickie kościoły w Tomaszowie Mazowieckim. Próba analizy przestrzenno-użytkowej i architektonicznej [w:] Czasopismo inżynierii lądowej, środowiska i architektury, lipiec–wrzesień 2017
Eduard Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen, Vierkirchen über München 1971
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.