Tomaszów Mazowiecki

Wybudowany w latach 20-tych XIX wieku kościół przy placu św. Józefa (obecnie Kościuszki) z biegiem czasu okazał się niewystarczający. Punktem zwrotnym była wizytacja superintendenta pastora Waldemara von Evertha, 19 maja 1877 roku. Podczas uroczystej mszy większość wiernych nie zmieściła się w świątyni. Kiedy parafię w Tomaszowie powiększono o parafian z Wielkiej Woli, jej liczebność sięgnęła blisko 10 tysięcy osób. Budowa nowego, obszerniejszego kościoła stała się koniecznością.

W pierwszym kroku powołano komitet budowlany, w którego skład weszli Moritz Pietsch (prezes), Karol Bartke, Mateusz Łuszczak, Jerzy Werner, Oskar Fürstenwald, Paweł Herkner, Gustaw Grossman, Daniel Krüger, Filip Krieg i Wilhelm Neubauer. Pod koniec listopada 1896 roku uzyskano niezbędną zgodę władz carskich, a koszt budowy kościoła wraz z plebanią oszacowano na ponad 150 tysięcy rubli. Zdecydowano, że nowy kościół stanie przy ulicy św. Antoniego. Budowę poprzedziło uroczyste nabożeństwo, odprawione na zakupionym placu, w połowie czerwca 1897 roku. Autorem projektu architektonicznego był Paweł Hofer. Pracami kierował inżynier Karl Johanes Wende, współwłaściciel łódzkiej spółki Wende i Zarske, a nadzór sprawował architekt Wilhelm Sroka, absolwent Instytutu Inżynierii w Sankt Petersburgu. Prace budowlane realizowała firma Stanisława Popławskiego.

Architektura i wyposażenie

Stan surowy został osiągnięto w 1899 roku, a wnętrza wykańczano do roku 1902. Kościołowi nadano imponującą formę budowli pseudohalowej (z nawami bocznymi niższymi od głównej) z wysoką na 60 metrów wieżą, o architekturze neogotyckiej. Był to wówczas najwyższy budynek w mieście. Kościół zbudowany jest na planie prostokąta przeciętego nawą poprzeczną (transeptem), z niższym od korpusu pięciobocznym prezbiterium, sześcioboczną zakrystią i prowadzącym niej, prostokątnym przedsionkiem. Niewielkie aneksy znajdują się też po obu stronach prezbiterium.

Szczególną uwagę zwraca fasada, złożona z trzech części. Środkową część stanowi wspomniana czworoboczna wieża, wysunięta przed lico budynku, z wejściem ujętym w bogato zdobiony portal, z ostrołukowo zakończonym oknem, zegarem, dzwonnicą i hełmem iglicowym z krzyżem. W pozostałych dwóch częściach fasady umieszczono boczne wejścia również ujęte w portal, powyżej nich – okna, i charakterystyczne sterczyny nakryte spiczastymi hełmami.

Wnętrze podzielone jest na trzy nawy; nad nawami bocznymi umieszczono empory. Do dziś zachowało się pierwotne wyposażenie świątyni. Ołtarz ufundowany został przez rodzinę pastora Eugeniusza Biedermanna. Obraz ołtarzowy Spotkanie Zmartwychwstałego z Marią Magdaleną został namalowany w 1900 roku przez Wojciecha Gersona. Ambonę ufundowały panie Kessler, Melchier, Müller, Roland i Simon. Ławki – Jan Wende. 31-głosowe organy wykonała firma Gebrüder Walter. Chrzcielnica pochodzi z początku XX wieku. Zegar umieszczony w wieży wykonany został w firmie braci Meister w Berlinie, a ufundowany przez F. Fremsdorfa. Trzy stalowe dzwony odlane w Bochum w Westfalii ufundowała rodzina Knothe. Witraże wykonane zostały przez firmę H. Schlein z Zittau, a ufundowały je rodziny Elbel, Knothów, Grossmanów, Britzmannów, Augspachów, Meyerów, Wende i Pietschów.

Kościół może pomieścić 2–3 tysięcy wiernych. Oprócz świątyni wzniesiono też plebanię i budynki gospodarcze – stajnię i wozownię. Całość prac pochłonęła ostatecznie 166 761 rubli. Ciężar tego kosztu został pokryty w całości z dobrowolnych składek tomaszowskich parafian, a największe zasługi przy gromadzeniu środków miał pastor Biedermann i diakon Hermann Knothe.

Historia kościoła

Uroczysta inauguracja nowej świątyni (której nadano wezwanie Zbawiciela) odbyła się w niedzielę 15 sierpnia 1902 roku. Kilkutysięczny tłum parafian z Tomaszowa, okolicznych wsi oraz gości z Łodzi przemaszerował od starego kościółka przy placu św. Józefa do nowego kościoła przy ulicy św. Antoniego. Uroczystość rozpoczęły przemowy Augusta Karla Lotha (diakona Parafii Warszawskiej), Juliana Martina Machlejda (drugiego pastora Zboru Warszawskiego) i Moritza Pietscha, tomaszowskiego przedsiębiorcy i prezesa komitetu budowy. Symbolicznego otwarcia i poświęcenia kościoła dokonał generalny superintendent Karl Gustaw Manitius z Warszawy, w asyście księży Wilhelma Angersteina z parafii św. Jana w Łodzi i Edmunda Hermanna Schultza z Nowego Dworu. Nabożeństwo odprawił 70-letni wówczas pastor Eugeniusz Biedermann.

Kościół Zbawiciela w pierwszych latach swojego istnienia, na pocztówce z 1905 roku (fragment). Źródło: Wikipedia (dostęp: 27 września 2021 r.)

Kościół nie ucierpiał w czasie II wojny światowej. Pierwsze prace konserwatorskie i elektryfikacyjne wykonano w latach 1935–36. Kolejnych prac renowacyjnych dokonano w latach 1969–70; zamieniono wówczas dachówkę na blachę cynkową. Renowację witraży dokonano w latach 1986–87. W pierwszych latach powojennych, obiekt pełnił rolę kościoła garnizonowego, a w budynku plebanii mieściła się izba chorych i gabinet stomatologiczny tomaszowskiego garnizonu Wojska Polskiego. W latach 1949–51, na czas remontu kościoła katolickiego św. Antoniego, budowla pełniła rolę kościoła parafialnego dla tomaszowskich katolików.

Obecnie świątynia wciąż jest wykorzystywana przez tomaszowską parafię ewangelicko-augsburską i pozostaje w bardzo dobrym stanie technicznym. [2021]