Wieluń

Współczesny kościół ewangelicki w Wieluniu został wzniesiony jako kościół klasztorny zakonu sióstr Bernardynek. Zakon został sprowadzony do miasta i hojnie uposażony w początkach XVII wieku przez Annę Koniecpolską ze Sroczyckich, żonę wojewody sieradzkiego Aleksandra i matkę słynnego hetmana Stanisława. Budynek kościoła wznoszono trzy lata, począwszy od 5 października 1612 roku, kiedy położony został kamień węgielny. Budowniczym świątyni był Jerzy Hoffman, autor projektu m.in. zabudowań klasztornych w pobliskim Złoczewie. Koniecpolska nie doczekała konsekracji świątyni (14 grudnia 1616 roku); zmarła na początku października, a jej ciało pochowano w podziemiach kościoła. Uroczystej konsekracji dokonał biskup Otto Schenking z Wenden (obecnie Kieś na Łotwie). Osobę fundatorki upamiętniono w następnym roku, umieszczając na chórze jej okazały portret.

Kościół wczoraj i dziś

Budowla reprezentowała architekturę wczesnobarokową (lub późnorenesansową). Mimo wielu zniszczeń i przebudów, jej bryła nie uległa większym zmianom. Jest to kościół jednonawowy, salowy, z prezbiterium przylegającym do zachodniej ściany, wysokim dwuspadowym dachem i niewielką sygnaturką wieńczącą ścianę frontową. Istniejącą dziś przy południowej ścianie kruchtę zbudowano prawdopodobnie po roku 1850. Główne wejście do kościoła mieściło niegdyś się w ścianie północnej. Okna rozmieszczone były w dwóch rzędach, na dole prostokątne z łukowym zamknięciem, a na górze okrągłe. Pod dachem elewację obiegał (obecnie odtworzony) pas sgraffitowej dekoracji.

Wnętrza miały dawniej wyraźne cechy barokowe; ściany podzielone były pilastrami i gzymsami. W zachodniej części znajduje się chór wsparty na dwóch filarach, znajdujący się tam łącznik umożliwiał przejście do budynku klasztornego. Pierwotnie w wyposażeniu kościoła znajdowały się cztery ołtarze. Oprócz głównego, poświęconego patronowi kościoła – św. Franciszkowi, był również Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, św. Stanisława i św. Anny. W późniejszych latach dodawano kolejne, stare przenosząc w inne lokalizacje (np. do kaplic).

Wnętrza kościoła na zdjęciach sprzed 1939 roku. Źródło: Wanda Puget-Tomicka, Kościół i klasztor panien bernardynek w Wieluniu. Przyczynek do dziejów architektury bernardyńskiej [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 1963, z. 1

Z biegiem lat w kościele dokonywano niewielkich przebudów; część z nich wymuszonych było rozlicznymi zniszczeniami (wskutek pożarów, wichur i wojen) inne – zmianą gustów. Prawdopodobnie w 1764 roku zmieniono wystrój okien, przekształcając je z okrągłych w prostokątne (dolne zamurowano w czasie drugiej wojny światowej). Kiedy po II rozbiorze Polski, władze pruskie dokonały konfiskaty dóbr kościelnych, zarówno świątynia jak i budynki klasztorne były już w bardzo złym stanie technicznym.

Wyprowadzka bernardynek

Po 1815 roku, władze Królestwa Polskiego wystąpiły z propozycją przeniesienia zakonu sióstr Bernardynek do opuszczonego wcześniej klasztoru Paulinów. W wysłużonych murach klasztornych postanowiono zorganizować manufakturę sukienniczą, a budynek kościelny przekazać formującej się w mieście parafii ewangelicko-augsburskiej. Mimo niekorzystnej opinii Sylwestra Szpilowskiego (głównego budowniczego Województwa Kaliskiego) oceniającego budynki jako nienadające się do remontu, nie odstąpiono od realizacji tego zamiaru. Zainicjowane latem 1818 roku starania ewangelików o przekazanie im kościoła, znalazły swój finał 29 lipca 1820 roku. Oprócz świątyni luteranie otrzymali od władz znajdujący się w jej sąsiedztwie dom spowiednika i część ogrodu, z przeznaczeniem na pastorówkę. Przekazano im też będące na wyposażeniu kościoła dzwony i organy. Niezadowolona z obrotu spraw przeorysza Bernardynek Apolinara Walewska miała zdewastować dach budynków klasztornych i podpalić kilka rosnących w pobliżu lip.

Warunkiem darowizny było przeprowadzenie remontu. Przez dziury w kościelnych murach mógł ponoć przecisnąć się dorosły człowiek. Staraniem ewangelików przeprowadzono naprawę i modernizację organów, starą kazalnicę z 1788 roku zastąpiono nową, wykonano ławki i wyremontowano dach.

Ewangelicy okazali się dobrymi gospodarzami. W XIX wieku przeprowadzano jeszcze kilka drobnych remontów i modernizacji budynku. W czasie wizytacji generalnego superintendenta Juliusza Burschego w 1913 roku zwrócono uwagę na konieczność gruntownej restauracji dachu. Staraniem pastora Roberta Haefke, niezbędne remonty przeprowadzono tuż po I wojnie światowej i w latach 30-tych.

Czas wojny, czas zniszczenia

W pierwszych dniach września 1939 roku kościół strawiły płomienie. Okupanci zamierzali zaadaptować budynek na kino, jednak ich plany nigdy nie zostały zrealizowane. Po wojnie zaczęto dzieło odbudowy; staraniem pastora Henryka Wendta założono nowy dach i pokryto blachą, odbudowano sygnaturkę i zrekonstruowano charakterystyczny sgraffitowy fryz. Rozebrano też wzniesione przez Niemców przybudówki.

Kościół ewangelicki w Wieluniu w 1963 roku. W znajdujących się po lewej stronie budynkach poklasztornych działały Zbrojeniowe Zakłady Drzewne. Wykonywano m.in. meble, skrzynie, węglarki i trumny. Źródło: Alicja Szymczak, Tadeusz Olejnik (red), Wieluń. Dzieje miasta 1945–1989, Łódź–Wieluń 2009

Współcześnie z pełnego przepychu wystroju wnętrz kościoła nie pozostało prawie nic. Jedynym oryginalnym elementem wyposażenia jest marmurowa płyta fundacyjna. Część dawnego wyposażenia znajduje się w obecnym kościele sióstr Bernardynek na Krakowskim Przedmieściu (obrazy, rzeźby i niektóre srebrne sprzęty, wota i szaty liturgiczne). Warto wspomnieć, że jeszcze przed II wojną światową znajdowały się w kościele organy zwieńczone figurą króla Dawida i okazałe drzwi pokryte renesansowymi ornamentami.

Budynek do dziś służy niewielkiej parafii ewangelicko-augsburskiej z Wielunia. [2021]