Łęczyca-Waliszew

W wyniku II rozbioru Polski, Łęczyca znalazła się pod panowaniem Prus. Zaborcy postanowili przekształcić miasto w twierdzę; wybudowali nowe fortyfikacje i wraz z murami miejskimi otoczyli je fosą. W czasach Księstwa Warszawskiego dokonano kilku umocnień, późniejsze plany rozbudowy twierdzy snuł jeszcze Napoleon Bonaparte, jednak przebieg działań kampanii moskiewskiej zmusił go do zaniechania tych zamierzeń. Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku, Łęczyca znalazła się pod zaborem rosyjskim.

Władze nowopowstałego Królestwa Polskiego stanęły przed wyzwaniem odbudowy gospodarczej ziem polskich, spustoszonych przez wojny, kryzysy polityczne i klęski żywiołowe. Głównym pomysłodawcą utworzenia w kraju ośrodka przemysłu włókienniczego był Rajmund Rembieliński, mianowany w 1820 roku prezesem Komisji Województwa Mazowieckiego. Kilka szczególnie zacofanych gospodarczo miast: między innymi Dąbie, Zgierz i Łódź, wpisał w poczet „miast fabrycznych”. Stolicą tworzonego okręgu przemysłowego miała być Łęczyca.

Osada i jej mieszkańcy

Ratusz w Łęczycy u schyłku XIX wieku. Źródło: Leonard de Verdmon Jacques, Łęczyca i Tum, Warszawa 1909

Już od sierpnia 1820 roku rozpoczęto regulację miasta; usunięto mury obronne wzniesione przez Prusaków, zlikwidowano bastiony, zasypano fosę i wytyczono cztery nowe, szerokie ulice. Wyznaczono nowe place pod domy i ogrody, targowisko, szlachtuz, gorzelnię i jatki. Dawny budynek szkolny zaadaptowano na potrzeby administracji, a w latach 1833–36 wybudowano nową szkołę przy ulicy Targowej. Dokonano również regulacji rzeki Bzury, przesuwając jej koryto bliżej miasta, tak, aby zapewniało wodę dla młynów i folusza.

Na terenie podłęczyckiego folwarku Waliszew postanowiono zorganizować osadę sukienniczą. Władze wyznaczyły 68 placów pod budowę domów i na ogrody dla osadników. Wkrótce do miasta zaczęli napływać sukiennicy z krajów niemieckich. W 1822 roku przybyło siedmiu majstrów. Pod koniec 1823 roku w mieście mieszkało ich już 13; ponadto 12 czeladników, 2 postrzygaczy, farbiarz i folusznik. Władze patrzyły z nadzieją na rozwój miasta, jednak w porównaniu z innymi osadami w okręgu (Ozorków miał w tym czasie 288 majstrów, Aleksandrów – 215, Zgierz – 193) był to wzrost bardzo skromny.

Napływającym do miasta osadnikom nadawano place w osadzie fabrycznej i udzielano pożyczki na budowę domów. Wytyczono również teren pod kościół ewangelicki; cmentarz dla zmarłych tego wyznania istniał w mieście już od przełomu XVIII i XIX wieku. Najliczniejszą grupę narodowościową w XIX wieku stanowili jednak Żydzi, których odsetek aż do 1914 roku wahał się pomiędzy 45%–63% ogółu mieszkańców. Procent przedstawicieli narodowości niemieckiej był niewielki, i nigdy nie przekroczył 5%.

Sen o włókienniczej stolicy

Początkowo produkcja włókiennicza w Łęczycy rosła z roku na rok; zwiększał się eksport do Rosji (w 1824 wyekspediowano 296 postawów sukna, a w 1829 roku – 1950 postawów). W 1825 roku zapadła decyzja o urządzeniu w mieście składu wełny, a prawdopodobnie pod koniec dziesięciolecia w nowo wybudowanym piętrowym budynku uruchomiono przędzalnię. Wybudowano też nowoczesny folusz.

Sytuacja zmieniła się pod koniec lat 20-tych. Już w 1829 roku zamknięto skład wełny, a na początku lat 30-tych przestała funkcjonować przędzalnia. Po powstaniu listopadowym, na skutek nałożenia przez Rosję wysokich ceł na sukno, eksport i produkcja uległa gwałtownemu zahamowaniu. W latach 40-tych XIX wieku typowane na stolicę okręgu przemysłowego miasto było już tylko niewielkim ośrodkiem produkcji płócienniczej, a sukiennictwo niemal całkowicie upadło.

Wzniesione w latach 20-tych budynki składu przędzy, dom dla składnika i folusz już w latach 30-tych całkowicie zmieniły swoje przeznaczenie. Pod koniec lat 60-tych miasto zaczęło sprzedawać niewykorzystane place na Waliszewie przeznaczone pierwotnie pod domy dla rzemieślników. Do 1843 roku działała jeszcze duża przędzalnia wytwarzająca płótna lniane, pacześne i pakułowe (średniej jakości). Wkrótce wynieśli się z miasta niemal wszyscy sukiennicy.

Przyczynę niepowodzeń w uprzemysłowieniu Łęczycy upatruje się w niekorzystnych warunkach naturalnych; Bzura jest rzeką zbyt dużą, o zbyt powolnym nurcie. Jak pokazała historia, pierwsze łódzkie manufaktury rozwinęły się dzięki sile niewielkich rzek o dużym spadku, takich jak Jasień czy Lamus. Plan przekształcenia miasta w centrum okręgu przemysłowego okazał się nierealny. Łęczyca stała się w XIX wieku miastem peryferyjnym, a o jej dawnej, średniowiecznej świetności przypominały tylko zrujnowane, zamkowe mury… [2021]