Bełchatów

Historia Bełchatowa jako ośrodka produkcji sukienniczej zaczęła się na początku XIX wieku. Ówczesny dzierżawca miasta, Józef Kaczkowski uruchomił w 1801 roku manufakturę włókienniczą. Był to dobrze zorganizowany zakład, działający aż do początku lat 30-tych. Przedsiębiorstwo pracowało przede wszystkim na potrzeby wojska, najpierw Księstwa Warszawskiego, później – Królestwa Polskiego. Kaczkowski wspierał też zakładanie innych warsztatów tkackich w mieście.

Kolejnym zarządcą i zarazem już właścicielem Bełchatowa został syn Józefa, Leon Kaczkowski. Jego staraniem, 18 września 1820 roku, Bełchatów został umieszczony w „wykazie miast fabrycznych”. Należy jednak zaznaczyć, że nie utworzono tu stricte osady sukienniczej jako wydzielonego obszaru w mieście przeznaczonego dla tkaczy. Bełchatów liczył w tym czasie 37 domów (w tym 2 murowane) synagogę oraz kościół i klasztor franciszkański. Działała też wspomniana manufaktura. Zamieszkiwany był przez 352 osoby.

Rychłowscy i Kaczkowscy

Pierwotnie Bełchatów był prywatną wsią, stanowiącą centrum dóbr szlacheckich rodziny Rychłowskich. W 1737 roku osada uzyskała przywilej organizacji sześciu jarmarków w roku, a kilka lat później, prawa miejskie. Za okres świetności Bełchatowa uznaje się lata 1760–1782, związane z zarządem Franciszka Rychłowskiego. Późniejsze okoliczności historyczne, drugiej połowy XVIII i początków XIX wieku (wojny i epidemie), nie sprzyjały rozwojowi miasta. Ignacy Czermiński, dozorca miast Województwa Kaliskiego pisał w 1820 roku: „Miasteczko to już z powodu małej ludności, toż samo małej ilości zabudowań i wreszcie z powodu tego, że żadnych na utrzymanie potrzeb magistrualnych nie posiada funduszów, kwalifikuje się, aby na osadę wiejską zamienione zostało (…)”.

Kościół ewangelicko-augsburski (z lewej) i synagoga (z prawej) w Bełchatowie. Widoczna na zdjęciu bożnica została zbudowana w 1893 roku w miejscu starego, drewnianego budynku z 1824 roku. Obie świątynie już nie istnieją. Synagoga została rozebrana w latach 50-tych, a kościół ewangelicki w latach 80-tych XX wieku. Zdjęcia z lat międzywojennych. Źródło: Fotopolska.

Po prawdopodobnie bezpotomnej śmierci ostatniego z Rychłowskich, na przełomie XVIII i XIX wieku, zarząd nad Bełchatowem przejęła rodzina Kaczkowskich. Nowi zarządcy (a wkrótce właściciele) dokonali szeregu inwestycji. Zbudowano nowe obiekty publiczne, drogi oraz uzyskano pozwolenia na dodatkowe jarmarki i targi. Wprowadzono też nowe przepisy porządkowe, związane m.in. z bezpieczeństwem pożarowym. W 1826 roku Stanisław Kaczkowski wystąpił do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego o pożyczkę budowlaną w wysokości 43 700 zł. Za jego czasów wzniesiono murowany kościół ewangelicki (1832) oraz drewnianą synagogę (1824). Jego następca – Ludwik – w 1835 roku przystąpił do przebudowy miasta.

Centrum miasta składało się z dwóch rynków, Starego (większego) i przylegającego doń Nowego (mniejszego). Przy Nowym Rynku stanął, nieistniejący dziś, kościół ewangelicki. W okresie międzywojennym na jego terenie działał plac targowy oraz boisko. Obecnie zorganizowano na nim park i deptak (i nazwano Placem Wolności).

Akcja osadnicza

Rozwój Bełchatowa w XVIII wieku związany był w znacznym stopniu z napływem osadników z Europy zachodniej. Przybyszami byli przede wszystkim rolnicy z Prus Wschodnich, Śląska, Wirtembergii i Szwabii. Napływali również Żydzi. Początkowo osiedlano się w Budach Holenderskich, Kałdunach i Kurnosie. Kilka rodzin ze Śląska zamieszkało też w Bełchatowie. Później zasiedlono Trząs i Nowy Janów (wówczas Dejtszland i Grafenort), Rasy, Stoki, Pawłowa, Zwierzyniec, Zawady, Postękalice, Kielchinów, Myszaki i Korablew. Osadnictwo wspierali ówcześni właściciele dóbr bełchatowskich – Rychłowscy.

Akcja kolonizacyjna nasiliła się po drugim rozbiorze polski, kiedy to Bełchatów wraz z całym województwem sieradzkim znalazł się w zaborze pruskim. W 1800 roku nowe władze udzieliły kilku patentów na założenie nowych warsztatów sukienniczych. Miasto i okolice zaludniły się kolejnymi przybyszami: rolnikami, tkaczami, kupcami i rzemieślnikami. W przeciwieństwie do miast rządowych czy biskupich, nie ograniczano w żaden sposób osadnictwa Żydów. Bełchatów stał się centrum osadniczym dzięki Stanisławowi Kaczkowskiemu, który zarząd nad miastem przejął w 1824 roku. Osadnicy bełchatowscy pochodzili w większości z poznańskiego i kaliskiego; nieliczni ze Śląska, Prus i innych krajów niemieckich.

Wkrótce osadnicy pojawili się również w pobliskim majątku Kleszczów. W 1818 roku hrabia Colona-Walewski rozparcelował i sprzedał 100 ewangelickim rodzinom część swoich ziem. W skład sprzedanego majątku wchodziły osady: Kleszczów, Kuców, Gatka, Sławek, Nowy Folwark, Modrzewiec, Rogowiec, Kamień i Łuszczanowice.

Parafia ewangelicka

Już w 1822 roku podjęto starania o utworzenie w mieście parafii ewangelickiej. Rzadkie wizyty pastorów z odległych miejscowości – Iłowa, Brużycy i Łasku, nie były w stanie zaspokoić potrzeb duchowych osadników. W prośbie wystosowanej do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, właściciel Bełchatowa zadeklarował, że podaruje plac pod budowę kościoła oraz domu dla pastora i kościelnego. Parafia miała obejmować 2 miasta, 8 wsi, 11 kolonii, 1 folwark i 16 osad.

Tymczasem konsystorz ewangelicko-augsburski w Warszawie na siedzibę nowej parafii predestynował pobliski Kleszczów, który wraz z okolicznymi koloniami był zamieszkiwany przez przeszło 2 tysiące luteran (dla porównania – w Bełchatowie mieszkało ich wówczas zaledwie kilkudziesięciu). Istnienie parafii w mieście było kwestią prestiżową, dlatego Kaczkowski nie ustawał w staraniach. Po latach negocjacji, w 1836 roku Kleszczowianie przystali na jego plan i już w następnym roku parafia bełchatowska rozpoczęła działalność. W jej skład weszło 40 osad; najliczniej zamieszkiwany przez ewangelików był oczywiście Kleszczów (70 rodzin), kolonia Myszaki (52) i Kałduny (48). Bełchatów, z 42 rodzinami był na czwartym miejscu, razem z kolonią Duczland (Trząs).

Co w Bełchatowie produkowano

Panorama Bełchatowa w latach 60-tych XX wieku.

Aż do lat 30-tych XIX wieku największym zakładem sukienniczym w Bełchatowie była manufaktura Kaczkowskich. W 1822 roku miasto produkowało łącznie 4410 postawów grubego sukna. W 30 warsztatach sukienniczych zatrudnionych było 30 majstrów i 24 czeladników. W 1823 roku bełchatowskie wyroby uzyskały państwową markę fabryczną, co pozwoliło eksportować je na rynki zagraniczne. Regres nastąpił po nagłej śmierci Leona Kaczkowskiego w 1824 roku, a poważny kryzys, podobnie jak w innych miastach regionu, po 1831 roku. Carskie represje zahamowały rozwój miasta. Spadła produkcja sukiennicza; prawdopodobnie wtedy zakończyła też działalność manufaktura Kaczkowskich. Osłabł też napływ osadników, a wielu z nich wyjechało z Bełchatowa.

Wytwórczość włókiennicza nie upadła całkowicie. W 1832 roku działało w mieście 48 krosien tkackich. Praca utrzymywała się w dużej mierze dzięki nakładcom żydowskim. W 1839 roku powstał cech tkaczy, a w ruchu pozostawało wówczas 18 niewielkich zakładów tkackich. Liczba ta nieznacznie wzrastała w następnych latach, jednak Bełchatów nigdy nie stał się znaczącym ośrodkiem wytwórczości włókienniczej. [2022]