Łódź

Pierwszą siedzibą władz w Łodzi był niewielki drewniany budynek przy dzisiejszej ulicy Kościelnej, łączącej plac kościelny z rynkiem staromiejskim. Po pożarze z początków XIX wieku, ówczesny burmistrz Szymon Szczawiński sprzedał ocalałe drewno, zgromadził nowy budulec, jednak nowego ratusza nie wystawił. Stało się to dopiero w 1820 roku, z polecenia wizytującego miasto, Rajmunda Rembielińskiego. Szczawiński został odwołany ze stanowiska, a organizację budowy powierzono Antoniemu Czarkowskiemu, pełniącemu wcześniej funkcję kasjera. „Dom gminny”, jak nazywano wówczas ów budynek, oddano do użytku 15 listopada 1820 roku. Był to niewielki, parterowy dom z drewna, postawiony na kamiennej podmurówce. Znajdowało się w nim mieszkanie burmistrza, areszt policyjny oraz biuro.

Po wytyczeniu w Łodzi osady sukienniczej postanowiono wznieść przy Nowym Rynku nowy, murowany budynek dla władz. Ogłoszony w 1826 roku przetarg na budowę wygrał znany zgierski przedsiębiorca, Johann Lebelt. Roboty stolarskie wykonać miał Gottlieb Trautmann, a ślusarskie Fryderyk Sellin. Nadzór nad przedsięwzięciem sprawował budowniczy obwodu łęczyckiego, Wilhelm Krzysztof Dürring. Zgodnie z kontraktem, budowniczy zobowiązali się do ukończenia prac na dzień św. Jana, czyli 24 czerwca 1827 roku.

Ratusz i kościół św. Trójcy w Łodzi według W. Walkiewicza (lata 50-te XIX wieku). Źródło: Oskar Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853

Terminu dotrzymano, jednak skutkiem pośpiechu były liczne niedociągnięcia. Już w 1830 roku dokonano kapitalnego remontu. Budowniczy Lebelt postawiony został w stan oskarżenia za niewypełnienie warunków umowy. W 1840 roku budynek przeszedł kolejny remont.

W pierwszych latach swojego istnienia ratusz zajmowany był przez Tytusa Kopischa, jednego z przybyłych do Łodzi przedsiębiorców, a burmistrz rezydował w starym domu gminnym na Starym Mieście. Zgodnie z polityką ówczesnych władz, osadnicy mogli liczyć na daleko idące przywileje. Kopisch zwolnił pomieszczenia ratuszowe dopiero po zbudowaniu dla siebie obszernego gmachu mieszkalno-produkcyjnego (około 1830 roku).

Ratusz wzniesiono w stylu klasycystycznym z elementami empirowymi; jego bryła nawiązywała do kształtu stojącego po przeciwnej stronie ulicy, kościoła św. Trójcy. Nie wiadomo kto był jego architektem; mógł być to Piotr Aiger lub Bonifacy Witkowski. Budowla stoi na planie regularnego czworoboku, ma dwie kondygnacje i zwieńczona jest prostokątną wieżą zegarową (dobudowaną w 1832 roku) oraz attyką. W centralnej części attyki znajduje się półokrągłe okno oraz charakterystyczne płaskorzeźby z wyobrażeniem gryfów. Wieżę zdobią dwie korynckie kolumienki, tarcza zegarowa i prostokątne okna, przykrywa zaś dach namiotowy zakończony drzewcem z chorągiewką. W latach 80-tych XIX wieku dobudowano na szczycie wieży nasadę mieszczącą dzwony. W centralnej części fasady umieszczono wgłębny portyk z wejściem ujętym między dwie jońskie kolumny. Okna w obu kondygnacjach są prostokątne, w części parterowej ozdobione łukowatą płyciną.

Zegar ratuszowy został podarowany miastu przez Friedricha Mattiasa Schlössera, znanego ozorkowskiego przedsiębiorcę. Instalacji mechanizmu podjął się Michał Strangos. Interesującym rozwiązaniem było połączeni mechanizmu zegarowego z dzwonami stojącego obok kościoła ewangelickiego, dzięki czemu zegar mógł wybijać kolejne godziny. W 1837 roku stałym konserwatorem czasomierza został zegarmistrz Ernfried Schraeter. Kolejni członkowie jego rodziny pełnili tę funkcję aż do początków XX wieku.

Na pierwszym piętrze urządzono biura i mieszkanie burmistrza, na parterze zaś było 7 izb: Kasa Miejska, archiwum, odwach i siedziba inspektora policji. W piwnicach urządzono areszt. Po zakończeniu prac budowlanych, uprzątnięto teren przy ratuszu i kościele ewangelickim, wyłożono chodniki i oświetlono ulicę latarniami rewerberowymi. W otoczeniu gmachu stały niegdyś topole włoskie.

Niezmienna bryła

Ratusz zachował do dziś swój pierwotny zewnętrzny wygląd. Wszelkie rozbudowy prowadzone były z szacunkiem dla jego zabytkowej bryły. W 1862 roku od strony ulicy Piotrkowskiej powstał piętrowy pawilon zaprojektowany przez architekta powiatu łęczyckiego, Jana Karola Mertschinga. Wykonawcą był Mojżesz Bławat. W 1868 roku wybudowano na dziedzińcu ratusza parterową, murowaną oficynę. W 1888 roku odrestaurowano wnętrza i przebudowano układ pomieszczeń według projektu architekta miejskiego, Hilarego Majewskiego.

Pod koniec XIX wieku pojawiły się pomysły budowy nowego, obszerniejszego ratusza. Planowano wnieść go przy Nowym Rynku, u wylotu ulicy Średniej (dzisiejsza Pomorska). Budynek miał zajmować dwie działki po obu stronach ulicy, stojąc niejako „okrakiem” ponad nią. Na zachowanym projekcie widzimy sporych rozmiarów budowlę w stylu barokowym, zwieńczonym smukłą wieżą z zegarem. W centralnej części ratusza znajduje się duży przejazd dla pojazdów oraz dwa mniejsze prześwity dla pieszych. Na początku XX wieku odstąpiono od tych zamierzeń, zadowalając się wynajmowaniem lokali dla niemieszczących się w budynku ratusza wydziałów.

Niezrealizowany projekt nowego ratusza przy Nowym Rynku autorstwa Dawida Lande (1899). Źródło: Krzysztof Stefański, Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821–1914, Łódź 2001

Budynek znacznie ucierpiał w czasie I wojny światowej. W listopadzie 1914 roku na placu przed ratuszem eksplodował pocisk zrzucony z niemieckiego samolotu. W budynku wypadły wszystkie szyby razem z ramami oraz drzwi, a z elewacji frontowej odpadła większość tynku. Wkrótce władze magistratu przeniosły się do budynku szkoły rzemieślniczej na Placu Wolności 14, a w starym ratuszu pozostawiono tylko część wydziałów. W latach 20-tych XX wieku przebudowano wnętrza dostosowując parter do potrzeb Archiwum Akt Dawnych miasta Łodzi. W 1930 roku na piętrze tymczasowo ulokowano Muzeum Historii i Sztuki. Obecnie budynek jest siedzibą Archiwum Państwowego. [2022]