Początki największego przedsiębiorstwa włókienniczego w Pabianicach sięgają 1826 roku. Osiadły w mieście rodowity Saksończyk, Gottlieb Krusche, założył wówczas ręczną tkalnię nad rzeką Dobrzynką. Jego manufaktura wyposażona była w dziewięć warsztatów do produkcji wyrobów bawełnianych. Od władz Komisji Województwa Kaliskiego, Krusche otrzymał pożyczkę na założenie przedsiębiorstwa i kupno warsztatów (ponad 23 tysięcy złp), a od Banku Polskiego 5000 złp na zakup przędzy. Początkowo firma działała w oparciu o siłę Gottlieba i jego synów, wkrótce zaczęła się powiększać. W 1832 roku saksończyk miał w swojej manufakturze już 18 krosien, prowadził też nakład, a rok później dostał kolejne 6000 złp pożyczki na rozbudowę fabryki.

Fabryka włókiennicza „Beniamin Krusche”

Już w latach 30-tych ster rządów w fabryce zaczął przejmować syn Gottlieba, Beniamin – najzdolniejszy i najbardziej przedsiębiorczy w rodzinie. W 1839 roku w założono farbiarnię, a w 1845 bielnik. Już wówczas fabryka była wyposażona w 91 krosien i zatrudniała 92 osoby.

Przełom nastąpił w połowie wieku – w 1849 roku Beniamin sprowadził do fabryki pierwsze w Pabianicach krosna mechaniczne do wyrobu tkanin wełnianych, półwełnianych i półjedwabnych, a w roku następnym maszynę parową o mocy 8KM. Poziom mechanizacji zakładu zaczął gwałtownie rosnąć. W 1857 roku u Krusche’go działały już trzy maszyny parowe (w tkalni, farbiarni i przędzalni); stopniowo wycofywano też krosna ręczne. Rosło też zatrudnienie: między 1850 a 1857 rokiem zatrudnienie wzrosło z 220 do 500 robotników. Wśród produkowanych tkanin były między innymi perkale, muśliny, korty, tkaniny pościelowe, pończochy i wiele innych. Dużą popularnością cieszyły się niedrogie, drapane barchany (wytwarzane w uruchomionej w 1873 roku przędzalni odpadków bawełnianych).

W połowie lat 60-tych liczba pracowników wzrosła do ponad 600 osób, a roczny dochód wyniósł 680 000 rubli. Pod względem wielkości, fabryka Krusche’ów zajmowała wówczas drugie miejsce w Królestwie Polskim, po przedsiębiorstwie w Żyrardowie (milion rubli), a przed fabryką Scheiblera w Łodzi (570 000 rubli). Warto wspomnieć, że z biegiem lat, zaczęto organizować dla pracowników opiekę socjalną i kulturalno-oświatową. Przykładem może być Kasa Chorych, utworzona w 1869 roku.

W 1858 roku pracę w fabryce rozpoczął Karol Ender, przybyły z Saksonii mistrz tkacki, człowiek o wybitnym talencie organizacyjnym. W rok po przybyciu do Pabianic został mężem najstarszej córki Beniamina Krusche – Marii Augusty, a w 1874 roku zasiadł w zarządzie firmy, zostając wspólnikiem Beniamina juniora i Hermanna Krusche. Nazwę zakładu zmieniono wówczas na „Krusche i Ender”.

Fabryka włókiennicza „Krusche i Ender”

Kantor główny firmy „Krusche i Ender” oraz dom mieszkalny Enderów (lata 70-te XIX wieku). Ze zbiorów Muzeum Miasta Pabianic

Konieczność modernizacji i reorganizacji fabryki postanowiono poprzedzić uporządkowaniem kwestii własnościowych. Rodzina Krusche była bardzo duża, i każdy z jej członków, z racji urodzenia był współwłaścicielem fabryki, nawet jeśli nie posiadał odpowiednich kompetencji. Karol Ender postanowił spłacić członków rodziny, dając im finansowe podstawy do otworzenia własnych biznesów lub zakupu majątków ziemskich. Teodor Krusche zakupił przędzalnię na Księżym Młynie (wkrótce sprzedaną Karolowi Scheiblerowi), Emil Reinhold – majątek ziemski Opale, Gustaw Edward – wytwórnię farb w Łodzi, Waldemar – fabrykę maszyn i odlewnię, a Julian – został współwłaścicielem fabryki Lorentz i Krusche w Zgierzu.

1 marca 1881 roku Beniamin Krusche wystąpił z firmy, zostawiając jej stery synowi – Hermanowi Krusche i zięciowi Karolowi Enderowi. Przedsiębiorstwo zawdzięczało swoje sukcesy między innymi zdolnością do przestawiania profilu produkcji, w zależności od istniejącej koniunktury. Stopniowo ograniczano produkcję tkanin wełnianych i półwełnianych, rezygnując z nich całkowicie w 1884 roku, na rzecz bawełny.

W roku 1882, z inicjatywy żony Karola Endera, Marii Augusty, rozpoczęto budowę domów dla robotników firmy. Rok później założono niewielki szpital (na 6 łóżek) przy ulicy Zamkowej, a wkrótce rozszerzono go (do 10 łóżek) i przeniesiono na ulicę św. Rocha. W połowie lat 90-tych uruchomiono elementarną szkołę fabryczną, w nowowybudowanym gmachu przy ulicy Skromnej. Początkowo w szkole uczyło się 150 dzieci.

Towarzystwo Akcyjne Pabianickich Fabryk Wyrobów Bawełnianych „Krusche i Ender” w Pabianicach

W marcu 1899 roku zawiązało się Towarzystwo Akcyjne Pabianickich Fabryk wyrobów Bawełnianych „Krusche i Ender” w Pabianicach, spółka z kapitałem zakładowym 3,5 mln rubli. Jej założycielami byli: Karol Ender, Hermann Krusche i Teodor Ender, pełniący funkcję prezesa zarządu i dyrektora generalnego.

Kontynuując działalność socjalną, w 1905 roku założono bibliotekę fabryczną, z księgozbiorem liczącym ponad 1,5 tysiąca egzemplarzy. Były wśród nich książki dla dzieci i młodzieży, powieści i dzieła naukowe, w językach polskim, niemieckim i rosyjskim. Rok później oddano do użytku zakład kąpielowy (bezpłatny dla pracowników), a w 1909 roku wybudowano nowy gmach szpitalny przy obecnej ulicy św. Rocha 8, mieszczący 50 łóżek i ambulatorium.

Wyroby z pabianickiej fabryki brały udział w wielu wystawach przemysłowych, odnosząc liczne sukcesy. Do największych należą: medal srebrny wielki na Wystawie Wyrobów Rękodzielniczych w Warszawie (1857), medal srebrny na Wszechrosyjskiej Wystawie Przemysłowej w Petersburgu (1861), złoty medal na Wystawie Przemysłowej w Moskwie (1865), medal srebrny w Petersburgu (1870), brązowy w Wiedniu (1873), ponownie srebrny w Petersburgu (1880), złoty w Moskwie (1882), złoty wielki w Warszawie (1888) oraz złoty w Paryżu w 1900 roku.

Firma posiadała swoje przedstawicielstwa w kilkunastu miastach w Europie. Były wśród nich: Łódź, Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań, Wilno, Równe, Katowice, Gdańsk, Petersburg, Charków, Ryga, Wiedeń, Hamburg, Berlin, Smyrna, Konstantynopol i Paryż.

Tuż przed pierwszą wojną światową w przędzalni pracowało 60 tysięcy wrzecion, a w tkalni 1900 krosien. Firma zatrudniała prawie 4,5 tysiąca osób. W czasie wojny, wskutek zniszczeń, rekwizycji i odcięcia wschodnich rynków zbytu, zakłady poniosły ogromne straty. Do rozruchu fabryki doprowadził Bruno Feliks Krusche (syn Hermanna, wnuk Beniamina), głównie dzięki długoterminowym kredytom. W 1921 roku wybrany został prezesem Towarzystwa Akcyjnego „Krusche i Ender”. W 1926 roku firma obchodziła 100-lecie istnienia; z tej okazji Feliks Krusche i Stefan Ender podarowali prezydentowi RP pamiątkowy album prezentujący historię zakładów. Dwa lata później spółka przyjęła nazwę Spółka Akcyjna Pabianickich Fabryk Wyrobów Bawełnianych „Krusche i Ender”.

Spółka Akcyjna Pabianickich Fabryk Wyrobów Bawełnianych „Krusche i Ender”

Panorama zakładów „Krusche i Ender” (fragment etykiety fabrycznej z lat 20-tych XX wieku; ze zbiorów Muzeum Miasta Pabianic)

W okresie międzywojennym założono kilka przyzakładowych organizacji o charakterze kulturalno-sportowym. W 1923 roku powołano Towarzystwo Sportowe „Kruschender”, w szczytowym okresie swej działalności posiadające sekcję gimnastyczną, lekkoatletyczną, gier sportowych, pływacką, kolarską i piłki nożnej. W latach 1927–1929 wybudowano stadion sportowy. W 1924 roku powołano orkiestrę fabryczną, a w kolejnych latach Kasę Pracowników, Robotniczą Kasę Pogrzebową oraz męski chór.

W 1930 roku doszło do połączenia ze spółką „Moszczenicka Manufaktura T. Ender i spadkobiercy”, założoną w 1900 roku przez Teodora Endera. Udział rodziny Enderów w spółce wzrósł do 80%, przy 20% udziale Krusche’ów.

W czasie wojny fabryka została zajęta przez Niemców i jej produkcję ukierunkowano na potrzeby wojenne. Po 1945 roku zakłady znacjonalizowano i nadano imię Bojowników Rewolucji 1905 roku; w latach 70-tych przemianowano na „PAMOTEX”. Działalność zakończyły w pierwszych latach XXI wieku.

Pozostałością po przedsiębiorstwie Krusche’ów i Enderów jest imponujący gmach fabryczny przy ulicy Zamkowej. Architektura jego frontowej ściany nawiązuje do neogotyku. Trzypiętrowa budowla z czerwonej cegły ma 29-osiową fasadę, zwieńczoną charakterystyczną attyką z wieżyczkami. W środkowej części attyki umieszczono zegar fabryczny. Obecnie większość powierzchni w budynku jest niewykorzystana, jedynie na parterze znajduje się sklep z akcesoriami do telefonów komórkowych i lokal gastronomiczny. [2019]