Zgierz

Już umowa zgier­ska z 1821 roku zaw­ier­ała punkt mówiący o przekaza­niu osad­nikom placu pod budowę koś­cioła ewan­gelick­iego. W tym samym roku Rada Admin­is­tra­cyjna Królestwa Pol­skiego wydała poz­wole­nie na budowę świą­tyni. Autorem pro­jektu architek­ton­icznego był Boni­facy Witkowski. Po zatwierdze­niu pro­jektu przez władze państ­wowe i kolegium koś­cielne, w roku 1825 przys­tą­pi­ono do budowy. Cieka­wostką jest, że konkuren­cyjny pro­jekt przed­stawił też warsza­wski architekt, Hilary Szpi­lowski. Jego wizja przed­staw­iała świą­tynię rozłożoną na planie pros­tokąta, z trój­na­wowym wnętrzem oraz fasadą z płytkim portykiem i niską wieży­czką.

Prace budowlane prowadził Johann Lebelt. Rząd wsparł budowę świą­tyni sumą 18 000 złp i ofi­arował drewno; pozostałe 14 990 złp pokryli parafi­anie. Po 1,5 roku prac, w 1826 roku koś­ciół stanął u zbiegu ulic Długiej i Szczęśli­wej (dziś Naru­tow­icza). 10 wrześ­nia tego samego roku doko­nano uroczys­tego poświęce­nia budowli. W uroczys­tości brał udział pas­tor Karol Lauber (Radca Kon­sys­torza Koś­cioła Ewangelicko-Augsburskiego w Królest­wie Pol­skim) oraz Heinrich Bando (mianowany na zgier­skiego pas­tora), oraz pro­boszc­zowie z okolicznych miast: Aleksandrowa (Friedrich Tuve) i Ozorkowa (Karl Friedrich Haber­feld).

Architektura i wyposażenie

Odrzucony projekt Hilarego Szpilowskiego. Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, CWW nr 1312

Świą­ty­nia zbu­dowana została na planie wydłużonego pros­tokąta, z dwoma rzę­dami okien umieszc­zonymi na bocznych elewac­jach: dołem biegł rząd pros­tokąt­nych, górą półkoliste i okrągłe. Fasadę zdo­bił portyk pod­party dwoma jońskimi kolum­nami a ponad dach wspinała się schod­kowa attyka zwieńczona kulą i krzyżem. Wnętrze trójkątnego frontonu wypełniał kwiatowy ornament z fragmentem Psalmu 84: Wie lieblich sind deine Wohnungen Herr Zebaoth („Jak miłe są przybytki Twoje, Panie Zastępów”). Narożom budynku nadano formę pseudo­ryza­l­itów. Był to pier­wszy murowany koś­ciół ewan­gelicki w okol­icy. W 1828 roku za sumę 3 000 złp zaku­pi­ono organy, a sześć lat później dobu­dowano wol­nos­to­jącą dzwon­nicę. Była to wznie­siona na planie kwadratu, murowana budowla, przykryta czterospad­owym dachem. Wewnątrz zain­stalowano trzy dzwony.

Co ciekawe, wiz­y­tu­jący Zgierz 1829 roku super­in­ten­dent August Modl zauważył, że w obliczu szy­bko pow­ięk­sza­jącej się liczby parafian, koś­ciół już jest zbyt mały. Jed­nak nigdy nie dokonano rozbudowy świą­tyni.

W 1862 roku zmieniono zwieńczenie dachu kościoła. W miejsce wspartego na kuli krzyża zbudowano ośmioboczną wieży­czkę z cebu­lastym hełmem. Zain­stalowany w niej dzwon był darem Zgro­madzenia Fab­rykan­tów Sukna. Real­iza­cja tego przed­sięwz­ię­cia, prze­cią­gana przez spory doty­czące wyglądu wieży­czki ciągnęły się aż 23 lata. W 1875 roku wymieniono stare organy na dwudziestogłosowe, firmy Gebrüder Wal­ter. Stary ołtarz i ambonę zastą­pi­ono nowymi (z dębowego drewna) w roku 1882. Wśród darów ufun­dowanych przez parafian były m.in. żyran­dol z 24 świecznikami, kinki­ety, krucy­fiks oraz chrz­ciel­nica. Zgier­ski fab­rykant Karol Mey­er­hoff podarował z kolei obraz ołtar­zowy przed­staw­ia­jący Chrys­tusa mod­lącego się w Ogrójcu. W 100-lecie ist­nienia parafii ewan­gelick­iej w Zgierzu (1926) przeprowad­zono remont koś­cioła. Najbardziej znaczą­cym zmi­anom uległ sufit, pokryty płót­nem przed­staw­ia­ją­cym 12 apos­tołów oraz okna, w które wstaw­iono witraże.

Kościół ewangelicko-augsburski w Zgierzu na starej pocztówce (ok. 1910–1930). Źródło: http://fotopolska.eu/170240,foto.html?o=b42441

Kościół ewangelicko-augsburski w Zgierzu na starej pocztówce (ok. 1914–1918). Źródło: http://fotopolska.eu/170187,foto.html?o=b42441&p=1

Kościół ewangelicko-augsburski w Zgierzu. Na pierwszym planie dzwonnica z 1834 roku (okres międzywojenny). Źródło: Piotr Pakuła, Dar­iusz Szlawski, Zgierz. Z dziejów miasta XX wieku (do 1939 roku), Zgierz 2013

Zgierski koś­ciół ewan­gelicko-augsburski po bom­bar­dowa­niu (około 1939–40). Źródło: http://www.zgierz.luteranie.pl/index.php/zdjecia-archiwalne-parafii

Wnętrza zgierskiego koś­cióła ewan­gelicko-augsburskiego po bom­bar­dowa­niu (około 1939–40). Źródło: http://www.zgierz.luteranie.pl/index.php/zdjecia-archiwalne-parafii

Pamiątkowa tablica na pustym placu po zgierskim kościele ewangelickim (2016)

Na początku II wojny świa­towej, 3 wrześ­nia 1939 roku koś­ciół został zbom­bar­dowany przez niemieckie lot­nictwo. Jeszcze w cza­sie wojny budynek został roze­brany i nigdy nie doczekał się odbu­dowy. Pusty plac, wyko­rzysty­wany jedynie jako plac zabaw dla dzieci, do dziś nie został zagospo­darowany. W 1975 roku roze­brano dzwon­nicę i ogrodze­nie.

Zamiast epilogu

W sierpniu 2017 roku na placu po kościele ewangelickim przeprowadzono badania archeologiczne. Efektem prac było potwierdzenie wcześniejszych przypuszczeń dotyczących wyposażenia świątyni (pokrycie dachu karpiówką, obecność szklanych żyrandoli i witraży) oraz uzyskanie nowych informacji (kościół miał techniczną przybudówkę). Udało się też dokładnie określić i zlokalizować kształt budynku i jego rozmiary. Na terenie objętym wykopaliskami znaleziono liczne przedmioty codziennego użytku, takie jak: sztućce, grzebienie, naczynia kuchenne, fajerki, narzędzia, zabawki czy monety. Jaki będzie dalszy ciąg tej historii? [2016–17]