Bełchatów

Inicjatorem budowy kościoła był Stanisław Kaczkowski, ówczesny właściciel Bełchatowa. Istnienie parafii, obecność pastora i okazała świątynia miały zachęcać ewangelickich tkaczy do osiedlenia się w mieście. 8 czerwca 1825 roku Kaczkowski wystosował pismo do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, z prośbą o zgodę na budowę świątyni oraz założenie parafii. W piśmie zadeklarował, że przekaże działkę pod kościół i pastorówkę, ziemię dla pastora i kościelnego, a także 100 tysięcy sztuk cegieł i drewno na budowę. Komisja zaaprobowała pomysł budowy świątyni i już w przyszłym roku Kaczkowski wystąpił do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego o pożyczkę w wysokości 43 700 zł.

Z kolei sprawa założenia parafii w Bełchatowie rozciągnęła się na wiele lat. Przeciwni tej inicjatywie byli luteranie z pobliskiego Kleszczowa. Kleszczowianie co prawda nie mieli kościoła, i do odprawiania nabożeństw wykorzystywali nieużytkowany spichlerz, jednak ich społeczność liczyła blisko 2 tysiące osób (w Bełchatowie było zaledwie kilkudziesięciu ewangelików). Do porozumienia doszło dopiero w 1836 roku, a w roku następnym bełchatowsko-kleszczowska parafia rozpoczęła działalność.

Plan kościoła ewangelicko-augsburskiego w Bełchatowie. Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego. Źródło: Witold Selerowicz, Historia parafii ewangelickiej w Bełchatowie [w:] Biuletyn Stowarzyszenia Przyjaciół Bełchatowa, Nr 20 (listopad 2015)

Architektura

Kościół wzniesiono w latach 1826–1832, na narożnej działce u zbiegu placu targowego i późniejszej ulicy Ewangelickiej (obecne ulice Józefa Piłsudskiego oraz Lecha i Marii Kaczyńskich). Budowla stanęła na planie prostokąta o wymiarach 26,2 × 11 metra, na osi północ-południe. Charakterystyczna, czworoboczna wieża, zwieńczona była spiczastym hełmem i mierzyła od podstawy 25 metrów. Dach był dwuspadowy, wspierany przez 8 żeliwnych słupów. Elewację ozdabiały gzymsy, płyciny i poziome bonia. Na trójosiowych ścianach bocznych znajdowały się dwa rzędy okien – mniejsze na parterze, a większe, półkoliście zamknięte, na piętrze. Drzwi do kościoła mieściły się na ścianie frontowej, w płytkiej wnęce. Nad gzymsem umieszczono duże, półkoliste okno, doświetlające przedsionek. Wnętrze podzielone było na dwie nawy, z emporami w każdej z nich. Na parterze znajdowało się w sumie 40 ławek dla wiernych; na piętrze zapewne mniej. Schody na empory umieszczone były po obu stronach wejścia. Za ołtarzem znajdowała się niewielka zakrystia, przylegająca do tylnej ściany budynku.

Kościół wzniesiony był w popularnym wówczas stylu klasycystycznym i prezentował raczej skromną architekturę. W czerwcu 1860 roku, ówczesny burmistrz Bełchatowa, udzielając odpowiedzi na urzędową ankietę z pewną uszczypliwością wpisał, że w mieście stoi kościół ewangelicki, w którym nic nie zasługuje na uwagę. W kolejnych latach, dzięki staraniom pastora Edwarda Adolfa Fiedlera, budynek przeszedł gruntowny remont. Zainstalowano nowe organy i odgrodzono plac kościelny od sąsiadującego z nim placu targowego. Znaczącej przebudowy dokonano w 1928 roku, z inicjatywy pastora Jakoba Gerhardta. Zmianie uległa wtedy elewacja frontowa, jednak nie ingerowano w bryłę budynku. Kościół stracił wówczas część cech klasycystycznych.

Lata 20-te XX wieku, kościół przed przebudową. Źródło: Jakob Gerhardt, Festschrift..., 1937

Lata 30-te XX wieku, kościół po przebudowie. Źródło: Jakob Gerhardt, Festschrift..., 1937

Lata 30-te XX wieku. Źródło: Jakob Gerhardt, Festschrift..., 1937

Lata 1939–1945. Źródło: Bełchatów na karcie pocztowej, Bełchatów 2018

Lata 1939–1945. Na bramie kościoła wisi tabliczka z tekstem „Fur Polen verboten”. Źródło: Monika Basińska, Łukasz Politański, Bełchatów. Opowieść o dwóch miastach. Część 1, Bełchatów 2014

Lata 60-te XX wieku. Źródło: Apoloniusz Zawilski, Bełchatów i jego historyczne awanse, Łódź 1967

Lata 70-te XX wieku. Źródło: Władysław Kubik, Bełchatów i okolice, Łódź 1975, 1978

Dzieje powojenne

Po II wojnie światowej świątynia została przejęta przez kościół rzymskokatolicki i pod wezwaniem św. Stanisława Kostki funkcjonowała jako kościół szkolny. W latach 50-tych odprawiano w nim niedzielne msze dla młodzieży. 7 października 1976 roku, decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim, obiekt został wpisany do rejestru jako „zabytek IV klasy”. Uznano zatem jego wartość artystyczną, historyczną i naukową jako minimalną. Nieużytkowany budynek niszczał z każdym rokiem i nie doczekał się remontu. W planach była ponoć adaptacja na pomieszczenia dla Powiatowej Biblioteki Publicznej, jednak nigdy jej nie zrealizowano. Ostatecznie, kiepski stan techniczny, niska ocena klasy zabytku, brak funduszy i najpewniej brak pomysłu na zagospodarowanie obiektu doprowadziły do podjęcia decyzji o rozbiórce kościoła. Budynek zburzono w połowie lat 80-tych; na jego miejscu znajduje się dziś niewielki skwer. O jego dziejach przypomina pamiątkowa tablica. [2021]