Łódź

Komitet Budowy pierwszego łódzkiego kościoła ewangelickiego założono w marcu 1825 roku. W jego szeregach znalazł się pastor Heinrich Bando ze Zgierza, łódzki przedsiębiorca Christian Wendisch i kupiec Johann Adamowski. Z polecenia Rajmunda Rembielińskiego miejsce dla świątyni wyznaczono na narożnej działce Nowego Rynku tuż przy trakcie piotrkowskim. Autorem projektu kościoła był adiunkt budowniczy Komisji Województwa Mazowieckiego, Bonifacy Witkowski. Nadzór nad pracami sprawował budowniczy obwodu łęczyckiego, Wilhelm Krzysztof Dürring, a budowy doglądał jego pomocnik Józef Maliszewski. Wykonawcą był Wojciech Chodecki, naddzierżawca Ekonomii Tkaczew, którego oferta wygrała przetargu w dniu 16 marca 1826 roku. Prace murarskie prowadził Mateusz Stoll.

Władze wydzieliły potrzebne na budowę drewno nieodpłatnie z lasów Leśnictwa Łaznów. Koszt inwestycji określono na 44 185 złotych polskich. Równolegle przystąpiono do budowy pastorówki, dla której sporządzono kosztorys wynoszący 7238 złotych. Ostateczny koszt budowy samej świątyni przekroczył 51 tysięcy złotych, i miał zostać pokryty w połowie przez rząd Królestwa Polskiego, a w połowie przez łódzką wspólnotę ewangelicką.

Dom pastora wzniesiono już w lutym 1827 roku. W tym samym czasie stały też mury kościoła, jednak przedłużające się prace wykończeniowe trwały jeszcze do końca następnego roku. Obiekt poświęcono i oddano do użytku dopiero 26 lipca 1829 roku. Kościół otrzymał wezwanie św. Trójcy i był pierwszą w Łodzi murowaną budowlą sakralną.

Architektura pierwszego kościoła

W trosce o spójność architektoniczną osady, na przeciwległej działce zaprojektowano ratusz miejski o podobnej bryle. Oba budynki miały stanowić swoistą „bramę” Nowego Miasta. W liście Komisji Województwa Mazowieckiego do KRWR i OP, czytamy, że: Ratusz […] równolegle o Kościoła po drugiey stronie Ulicy przy Rynku […] do wymurowania przedsięwzięty będzie również ozdobnym i w iednakiem stylu […] z wieżą pobudowanym. Zdjęcie z około 1880 roku. Źródło: Fotopolska

Świątynia została wzniesiona w stylu późnoklasycystycznym, o typowej dla prowincjonalnego budownictwa architekturze czasów Królestwa Polskiego. Budowlę o długości 55, szerokości 31 i wysokości 17 łokci postawiono na planie prostokąta i przykryto trójspadowym dachem. Od strony północnej korpus zamknięty był półkolistą absydą. Fasadę ozdabiał wgłębny portyk wsparty był na czterech kolumnach. Naroża wyróżniono ryzalitami o półkolistych oknach. Nad portykiem umieszczono attykę z półkoliście zamkniętym oknem i ozdobnymi reliefami, zaś nad nią ulokowano ośmioboczną, drewnianą wieżę z krzyżem. Wejście do kościoła zwieńczone były trójkątnym naczółkiem. Okna w elewacjach bocznych zostały rozłożone w dwóch kondygnacjach, dolne półkoliście zamknięte, górne okrągłe.

Wnętrze świątyni było trójnawowe; w nawach bocznych umieszczono drewniane empory. Strop był prawdopodobnie drewniany i płaski. Kościół wyposażony był między innymi w trzy dzwony, niewielkie organy wykonane przez Karola Żakiewicza z Brzezin i 50 ławek. Część wyposażenia została ufundowana przez członków wspólnoty ewangelickiej. Adam Geyer ofiarował kościołowi duży posrebrzany krzyż z figurą Chrystusa i żyrandol o 8 świecach. Jakub Peters z kolei przekazał aksamitne pokrycie na ołtarz.

Historia remontami pisana

Po zaledwie kilku miesiącach użytkowania okazało się, że kościół nie został wykonany wystarczająco solidnie, a użyte przy budowie materiały były niskiej jakości. Duża wilgotność i silne nawodnienie terenu w okolicach Nowego Rynku wpływały destrukcyjnie na sufity, gzymsy i sztukaterie. Pierwsze naprawy przeprowadzono już w 1830 roku. W 1835 roku przemalowano ściany, wymieniono pokrycie dachu i wzmocniono niektóre elementy konstrukcji. Kosztorys kolejnych, koniecznych do wykonania prac osiągnął sumę prawie 6 tysięcy złotych (zrealizowano je w latach 1840–41). Kiedy zaledwie pięć lat później przeprowadzono kolejny remont, sprawą zainteresowały się władze zwierzchnie. Udziału w finansowaniu kolejnych napraw odmawiali parafianie. Pod koniec lat 40-tych sporządzono raport, którego autor stwierdził, że budynek jest w złym stanie, a wieża grozi zawaleniem.

Kolejnych reperacji dokonano w latach 1853–56 za cenę ponad 1400 rubli. Zakres prac był dość szeroki: przełożenie dachu nową dachówką, remont wieży, gzymsów, attyki frontowej, pomalowanie ścian wewnętrznych i zewnętrznych kościoła, naprawa schodów od frontu, całościowe przełożenie podłogi, zwiększenie legarów i przelanie pękniętego dzwonu. Była to ostatnia udokumentowana w archiwach reparacja kościoła.

Równocześnie zaczęto myśleć o przebudowie i rozbudowie kościoła. Mogący pomieścić 1500 osób obiekt, stawał się coraz bardziej niewystarczający dla rosnącej liczby wiernych. W 1862 roku dobudowano zakrystię i przedsionek od południowo-wschodniej strony, co nieznacznie zwiększyło przestrzeń wewnątrz kościoła. Ostatecznie podjęto decyzję o budowie drugiego kościoła ewangelicko-augsburskiego przy obecnej ulicy Sienkiewicza, jednak w latach 80-tych XIX wieku powrócono również do zamysłu rozbudowy kościoła św. Trójcy.

Z lewej – rycina sporządzona na podstawie pierwszego projektu architektonicznego nowego kościoła św. Trójcy, zamieszczona w Lodzer Zeitung z 1888 roku. Po prawej – pocztówka z lat międzywojennych przedstawiająca zrealizowaną budowlę.

W 1885 roku zgromadzenie parafialne podjęło decyzję o postawieniu nowego budynku w miejscu dotychczasowej świątyni (przy czym zadeklarowano, że stare mury zostaną wykorzystane przy budowie jednej z naw). Komitet Budowy zamówił projekt kościoła u łódzkiego przedsiębiorcy budowlanego, Otto Gehliga. Chcąc usprawnić załatwianie formalności, podpisano umowę z zastępcą architekta gubernialnego w Piotrkowie Mikołajem Prokoffiewem, na mocy której objął on nadzór nad wykończeniem planów, zatwierdzeniem ich oraz nad samą budową za sumę 2% kosztów inwestycji. W lipcu 1887 roku Komitet Budowy zatwierdził przygotowany przez Otto Gehliga projekt architektoniczny, a formalną zgodę na budowę uzyskano pod koniec 1888 roku.

Przebudowa, czyli budowa od nowa

Prace budowlane rozpoczęto na początku czerwca 1889 roku. W pierwszej kolejności rozebrano stare mury, a 7 sierpnia położono kamień węgielny. Główne prace budowlane wykonała firma Stelmachowskiego. Budowa nie napotkała większych przeszkód i już 3 lutego 1892 roku dokonano uroczystego poświęcenia świątyni. Na wydarzeniu obecny był generalny superintendent Paul Woldemar Everth, superintendent płocki Ignatius Boerner oraz 21 pastorów z różnych miejscowości.

Świątynię wzniesiono w stylu eklektycznym z przeważającymi cechami neorenesansowymi i elementami romańskimi (okna) na planie zbliżonym do krzyża greckiego. Wzorcem były prawdopodobnie plany budowy protestanckiej świątyni w Berlinie, powstałe z inicjatywy króla Fryderyka Wilhelma IV. Kościół stanowi po dziś dzień dominantę Nowego Rynku (czyli Placu Wolności), będąc jednym z symboli Łodzi. Jego charakterystycznym elementem jest ogromna, centralnie usytuowana kopuła, obecna na wspomnianych projektach kościoła w Berlinie (które z kolei nawiązywały do bazyliki św. Piotra w Rzymie). Kopułę umieszczono na ośmiobocznym tamburze i oflankowano sześcioma stożkowatymi wieżyczkami – czterema większymi i dwoma mniejszymi usytuowanymi od strony ulicy Piotrkowskiej. Elewacje trzech z czterech ramion świątyni wieńczą trójkątne frontony. Wschodnie ramię zamyka absyda nakryta półkopułą.

Wnętrza nowego kościoła

Do kościoła prowadzą wejścia z trzech stron budowli. We wnętrzu umieszczono w skrzydłach dwukondygnacyjne empory wsparte na żeliwnych kolumnach. Na chórze zainstalowano 46-głosowe organy pneumatyczne o 4 manuałach, wykonane przez firmę Schlag und Sohne ze Świdnicy. Na sklepieniu kopuły znajduje się polichromia przedstawiająca czterech Ewangelistów, wykonana w 1895 roku przez malarza Zangera. Na ścianach absydy znajduje się polichromia przedstawiająca scenę Zesłania Ducha Świętego, wykonana przez Feliksa Paszkowskiego w latach 1946–48. Pozostałe polichromie (motywy roślinne i geometryczne) wykonał artysta malarz Mieczysław Saar.

Witraże w absydzie, przedstawiające Chrystusa, św. Pawła i św. Piotra zostały wykonane we wrocławskiej firmie Zeilera; pozostałe przygotowano w warszawskiej firmie Kostkiewicza. Uwagę zwraca również wykonana z marmuru kararyjskiego chrzcielnica, autorstwa znanego łódzkiego kamieniarza Febigiera. Wysokiej klasę reprezentuje też stolarka, w szczególności ołtarze boczne, ławki i konfesjonały. Główny dzwon odlany został w 1893 r. w Warszawie przez ludwisarza Antoniego Zwolińskiego. W nawie głównej znajduje się XIX-wieczny żyrandol z mosiądzu. Figury: św Teresy od Dzieciątka Jezus, św. Antoniego i Matki Boskiej Niepokalanej wykonała w gipsie Hanna Buikowa-Nałkowska w 1949 roku.

W kościele nie zachował się stary, drewniany ołtarz. Widoczny dziś ołtarz zaprojektowany został przez wspomnianego Feliksa Paszkowskiego. Stiukowe dekoracje wykonano w pracowni Stefana Kiełbasinskiego. Długą metrykę ma za to puszka na komunikanty pochodząca z lat 90-tych XIX wieku.

Historia powojenna

Od 1945 roku kościół został przekazany w użytkowanie wojsku polskiemu. Poświęcenia dokonał 3 czerwca 1945 roku ksiądz kanonik Jan Żdżarski, kanclerz Kurii Biskupiej Łódzkiej, zaś w 1948 roku biskup Jan Klepacz erygował parafię (początkowo była to parafia duszpasterstwa wojskowego). Wezwanie zmieniono ze św. Trójcy na Zesłania Ducha Świętego. Rektorem kościoła został ksiądz Włodzimierz Ławrynowicz, major wojska polskiego. Po ustanowieniu parafii, objął funkcję proboszcza. Za jego administracji zbudowano cztery marmurowe ołtarze, Stacje Męki Pańskiej, wykonano siedem dużych rzeźb, odmalowano świątynię, przeszklono okna, przeprowadzono remont organów, ułożono posadzkę, zakupiono pięć nowych dzwonów, nowe ławki i kaplicę Matki Boskiej. W 1997 roku Kościół Rzymskokatolicki odkupił świątynię na własność od ewangelików.

Po 1997 roku rozpoczęto długoletnią renowację świątyni. Zauważono wówczas, że kula pod główną kopułą jest rozerwana. Znajdował się tam być może akt erekcyjny lub kapsuła czasu, jak to było w przypadku kościołów św. Jana i św. Mateusza. W 2021 roku przywrócono elewacji pierwotny, kremowo-pomarańczowy kolor. [2022]